ستادهای توسعه فناوری‌های راهبردی درصدد ایجاد فضایی مناسب برای تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در حوزه مأموریتی خویش از طریق حمایت از توسعه و تجاری‌سازی فناوری‌های پیشرفته یا حل مسائل کلان از طریق فناوری­ها هستند. با این وجود مسئولیت­های ستادها و اثربخشی فعالیت­های آنها شفاف نیست و با چالش­های   مختلفی از جمله موازی­کاری، محدودیت منابع و نامشخص بودن مرز مسئولیت­ها در مقابل دیگر نهادهای متولی مواجهند. به همین علت در این پژوهش با هدف آسیب‌شناسی و بازطراحی ستادهای توسعه فناوری‌های راهبردی  به گردآوری دانش و کسب تجربه میدانی از طریق مصاحبه با برخی از دبیران ستادها و مدیرانی که در تعامل با آنها بوده­اند، پرداخته انجام شده است.

در این پژوهش، پس از مرور ادبیات علمی بین­المللی مشتمل بر گونه­شناسی آژانس­های نوآوری و شوراهای ملی نوآوری، وضعیت موجود «ستادهای توسعه فناوری‌های راهبردی» در کشور از منظر طراحی نهادی و کارکردها بررسی شده و راهکارهایی در راستای ارتقای نقش‌آفرینی ستادها ارائه شده است.

مطالعه تطبیقی

ستادهای توسعه فناوری در ایران با «آژانس‌های نوآوری» در سطح جهان مشابهت‌های زیادی دارند و از منظرهایی به «شوراهای ملی علم، فناوری و نوآوری» نیز شباهت دارند. آژانس‌های نوآوری در حوزه‌های اجرایی نوآوری مانند حل نارسایی‌های بازار، حل چالش‌های ملی، توسعه صنایع جدید و آزمایش سیاست‌ها فعالیت می‌کنند. شوراهای علم، فناوری و نوآوری به مشاوره، ارزیابی و هماهنگی سیاستی می‌پردازند. مطالعه عوامل موفقیت آژانس‌ها می‌تواند در راستای طراحی ساختار حکمرانی موفق در ستادها  به کار گرفته شود زیرا این دو از منظر تطبیقی شبیه‌ترین ساختارهای حکمرانی به یکدیگر هستند. ماموریت روشن و در عین حال انعطاف پذیر، نیروی انسانی توانمند، ساختارهای حاکمیت و مدیریت موثر، مداخلات مبتنی بر آسیب شناسی، نظارت و ارزیابی قوی، مشارکت‌ها و شبکه های استراتژیک و بودجه پایدار عواملی هستند که در موفقیت یک آژانس تاثیرگذارند.

وضعیت موجود

مطابق با نقشه جامع علمی کشور، اولویت‌های فناوری تعیین و ستادهای مرتبط با آن در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تشکیل شده است. در طی زمان برخی ستادها تشکیل و منحل شده و در حال حاضر 11ستاد توسعه فناوری‌های راهبردی در حال فعالیت هستند. علی‌رغم اینکه ستادها هر کدام در یک حوزه ماموریتی خاص متمرکز هستند همگی آنها دارای ماموریت­های مشترکی نیز هستند؛ شامل توسعه فناوری، شبکه‌سازی، هم‌افزایی، تقسیم کار ملی، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، حمایت از توسعه فناوری و تجاری‌سازی فناوری، و تقویت زیرساخت‌های قانونی و نهادی.

چالش‌ها و راهکارهای ناظر به وضعیت موجود

وضعیت موجود ستادها در نظام نوآوری ملی به گونه‌ای است که همه آن‌ها نتوانسته‌اند در حوزه ماموریتی خود فعالیت‌های قابل توجهی انجام دهند. این موضوع به چالش‌های متعددی برمی‌گردد:

• • تخصیص پراکنده و ناکارآمد منابع مالی

پروژه‌ها توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و یا صندوق نوآوری و شکوفایی تأمین مالی می‌شوند که حمایت آن‌ها پراکنده است و بیشتر ستادها نقشی مستقیم در راستای اولویت‌بندی و همسوسازی کمک‌های مالی ایفا نمی‌کنند.

راهکار: پیوندی ارگانیک بین اولویت‌های صندوق نوآوری و شکوفایی و ستادها ایجاد شود و صندوق ستاد را مانند بازوی تخصصی برای تعیین اولویتها در نظر گیرد.

• • مشخص نبودن بودجه ستادها در برنامه سالانه

شرایط فعلی به گونه‌ای است که تنها بودجه چند ستاد محدود به صورت يك رديف مستقل در لوايح بودجه سنواتي مشخص است و سایر ستادها مبلغ ناچیزی از منابع بودجه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری دریافت می‌کنند.

راهکار: مبلغ بودجه برای هر یک از ستادها به صورت مستقل در برنامه بودجه سالانه تخصیص یابد و در صورت امکان در بازه‌های زمانی پنج ساله مشخص باشد.

• • ناپایداری ساختار معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

به علت جایگاه نهادیِ معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، این امکان وجود دارد که نقش آن در صورت عدم تمایل دولت­ها، کمرنگ و یا حتی حذف شود.

راهکار: ساختار معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری پایدار شده و به وزارتخانه یا سازمان نوآوری تبدیل شود.

• • اولویت‌بندی نامناسب و با تاخیر در حوزه‌های مختلف فناورانه

پایش فناوری‌های نوظهور در کشور به شکل نظام‌مند و سازمان‌یافته انجام نمی‌شود.

راهکار: در شورای عالی انقلاب فرهنگی ساختاری پاسخگو تحت عنوان «کمیته تخصصی تشکیل، ارزیابی و انحلال ستادهای توسعه فناوری» جهت شناسایی اولویت‌های کشور و ایجاد و انحلال ستادها ایجاد شود. همچنین وظیفه رصد، آینده‌نگاری و تعیین اولویت‌های فناوری و پژوهشی کشور در مورد فناوری‌های هر حوزه باید به ستاد متولی آن حوزه سپرده شود.

• • تعدد نظام‌های ارزیابی در ستادها

یکی از مهم‌ترین چالش‌های مرتبط با ستادهاّ تعدّد سیستم‌های ارزیابی برای حمایت از افراد، پژوهشکده‌ها و شرکت‌ها است؛ از سیستم ارزیابی صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران با پژوهانه با مبالغ پایین گرفته تا صندوق نوآوری و شکوفایی و خود ستادها که سه سیستم مختلف ارزیابی را در برمی‌گیرند. این تعدد نظامات ارزیابی باعث سردرگمی مراجعه‌کنندگان، اتلاف زمان و صرف هزینه‌های مضاعف می‌شود.

راهکار: بودجه ستادها در مواردی که با ماموریت‌های صندوق نوآوری و شکوفایی تداخل ندارد صرف شده و فقط یک نظام ارزیابی یکپارچه برای شرکت‌های دانش‌بنیان وجود داشته باشد.

• • نظام نظارتی و ارزیابی نامناسب شرکت‌ها در ستادها

مکانیزم‌های تجهیز منابع برای شرکت‌ها، رقابت‌محور نیستند و سلیقه محورند.

راهکار: رویه رقابتی در سازوکاری شفاف باید تعریف شود. داوران طرح‌ها نباید خود از میان متقاضیان باشند.

• • نظام نظارتی و ارزیابی نامناسب عملکرد ستادهای توسعه فناوری

کیفیت ارزیابی‌های عملکرد ستادها پایین است.

راهکار: شورای عالی انقلاب فرهنگی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری را به اصلاح مدل ارزیابی عملکرد ستادها توصیه کند.

• • پاسخگو نبودن ستادها در قبال حل مسائل فناورانه

سیستم حکمرانی کشور به نحوی است که هیچ نهادی خود را در قبال مسائل فناورانه مسئول نمی‌بیند. ستادها نیز به نظام پاسخگویی متصل نیستند.

راهکار: موافقت‌نامه سه جانبه بین وزارت­خانه مربوطه، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری (با محوریت ستاد مربوطه)، و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی برای ایجاد تعهد در پیگیری هر کدام از حوزه­های فناورانه ایجاد شود.

• • نداشتن مقبولیت و اعتبار اکثر ستادهای بخشی در بین بازیگران اصلی آن بخش

جایگاه ستادها در نظام نوآوری ملی مشخص نیست و توسط نهادهای دولتی به رسمیت شناخته نمی‌شود و قانون و تنظیم‌گری مناسبی در این حوزه وجود ندارد.

راهکار: چنانچه متولیان قدرتمندی در حوزه ماموریتی ستاد وجود دارند، ستاد ذیل سازمان یا وزارتخانه مرتبط تعریف شود. همچنین اگر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به عنوان وزارتخانه یا سازمان نوآوری معرفی شود ستادهای ذیل آن مقبولیت بیشتری پیدا می‌کنند.

بازطراحی نهادی ستادها در این پژوهش در جریان است و نتایج آن تاکنون نهایی نشده است.

جمع‌بندی

ستادهای توسعه فناوری با چالش‌هایی نظیر موازی‌کاری، محدودیت منابع و نامشخص‌بودن مرز مسئولیت‌ها در مقابل دیگر نهادهای متولی مواجهند. به همین علت پس از گونه­شناسی آژانس­های نوآوری و شوراهای ملی نوآوری به عنوان ساختارهای مشابه ستادها در جهان، وضعیت موجود ستادها بررسی شده و  به چالش‌هایی نظیر تخصیص پراکنده و ناکارآمد منابع مالی، مشخص نبودن بودجه ستادها در برنامه سالانه، ناپایداری ساختار معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، اولویت‌بندی نامناسب و با تاخیر در حوزه‌های مختلف فناورانه، تعدّد نظام‌های ارزیابی در ستادها، نظام نظارتی و ارزیابی نامناسب شرکت‌ها در ستادها، نظام نظارتی و ارزیابی نامناسب عملکرد ستادهای توسعه فناوری، پاسخگو نبودن ستادها در قبال حل مسائل فناورانه، نداشتن مقبولیت و اعتبار اکثر ستادهای بخشی در بین بازیگران اصلی آن بخش اشاره و برای هر یک از آنها راهکارهایی پیشنهاد شد.